"Haritalar en az toplar ve savaş gemileri kadar emperyalizmin silahları olmuştur" diyen harita tarihçisi J. B. Harley haklı mı? Ayşe Hür: "Çek Cumhuriyeti'nin Pavlov köyü civarında bulunan mamut dişine çizilmiş harita MÖ 25.000 yılına tarihlenir ve üzerinde dağ, nehir ve vadileri gösterdiği sanılan çizgiler vardır. 1930 yılında Kerkük yakınlarındaki Ga-Sur yerleşiminde bulunan 7,6x 6,8 santimlik kil tablet, Azala adlı birinin 354 iku (12 hektar) boyutlarındaki tarlasına dair bir haritayı gösterir..."

Tarihin Öteki Yüzü

Taş Devri'nden Günümüze Haritacılık: 1916 Sykes-Picot Haritası,1920 Sevr Haritası, nihayet 2020 Sevilla Haritası...

Cihan Harbi'nde İskele Savaşları ve "Mütekabiliyet Sürgünleri" ... Ayşe Hür: "1914-1917 arasında Karadeniz, Ege ve Akdeniz kıyıları İtilaf gemilerinin bombardımanı yüzünden büyük kayıplar verdi. Cezasını da Osmanlı ülkesinde yaşayan yabancı uyruklular ödedi. 15 Nisan 1915’te Fransızların Jeanne d'Arc zırhlısı Antalya körfezinde yakaladığı kayıklardaki 1.000 kile buğday, 55 teneke sade yağ, 10 teneke zeytinyağı, 50 kıyye peynire el koymuştu. 14 Mayıs 1915’te Fransızlar Kaş’ın Kale nahiyesinde Osmanlı sancağını indirip Fransız bayrağını çekerken işbirlikçilikle suçlanan yerli Rumlardan 18 kişi Konya-Bozkır’a sürüldü..."

Cihan Harbi'nde İskele Savaşları ve "Mütekabiliyet Sürgünleri"

Hatay, Cudi, Çanakkale, Mersin, Adana, Bursa ormanları yanıyor. Neden yanıyor, kim yakıyor, henüz bilmiyoruz. Halbuki tarihimizden yangınların Devlet'in etnik temizlik ve iskân politikalarında kolaylaştırıcı rolü olduğunu biliyoruz. Nasıl mı?

Resmi tarihin yazmadığı 13 Eylül 1916 Ankara Yangını

Fahrettin Altay Paşa'ya "Cumhurbaşkanlığını bırakıp Hatay’a çete reisi olacağım" diyecek kadar konuyu kişiselleştiren Atatürk'ün irredendist başarı öyküsü...

82. yılında Hatay Devleti'nin ilhakı ve Türkleştirilmesi

Malazgirt Savaşı'nın 949. yıldönümünde CB Erdoğan Ahlat'ta yaptığı konuşmada bazı iddialar dile getirdi. Bu hafta bunlardan birinin izini sürüyoruz.

Bizans, Ermenilere ve Süryanilere zulmetmiş miydi?

Türkiye ile Yunanistan'ın deniz savaşlarının eşiğine geldiği günlerde denizcilik tarihimize bakmak kıssadan hisse çıkarmak açısından önemli görünüyor... Ayşe Hür: "İlk kez Fatih Sultan Mehmed döneminde hutbelerde ‘‘Sultan-ül Berreyn’’ yerine ‘‘Hakan-ül Bahreyn ve Sultan-ül Berreyn’’ ifadesi kullanılmaya başlandı. Lala Şahin Paşa’nın girişimleriyle Gelibolu’da denizci ocağı kuruldu. II. Bayezid döneminin ünlü korsanı Kemal Reis 1470 yılında Vezîrâzam Mahmud Paşa’nın emri altında, bir azap olarak Eğriboz seferine katılmış, adanın fethinden sonra oraya yerleşmişti. I. Selim dönemin ünlü korsanları Kurdoğlu (Cartulli) Muslihiddin ile Midilli Vardari Yakup Ağa'nın İshak, Oruç, Hızır ve İlyas adlı dört oğlu idi..."

1538 Preveze Zaferi'nden 1853 Sinop Baskını'na...

100 yıl önce Paris Konferansı'nda Seyid Abdülkadir, Şerif Paşa ve Binbaşı Noel'in Kürtler için planları nelerdi, Mustafa Kemal bu planları nasıl bozdu? Ayşe Hür: "Şerif Paşa Galatarasay Lisesi'nin ardından Fransa’daki Saint-Cry Askeri Akademisi'nde okumuş, 1890'larda 'Paşa' unvanı almış, Brüksel ve Paris'te Askeri Ataşelik yapmış, 1898’de Stockholm’e orta elçi olarak atanmıştı. 1919 yılında Britanya’nın İstanbul Sefareti Müsteşarı Hohler’in merkeze şöyle yazmıştı: Noel, çok iyi insan, çok güçlü biri. Kürtlerin peygamberi olmak istiyor. Kürtler gibi kimse yoktur, onlar çok asil, çok iyiler diyor. Binbaşı Noel, bir 'Kürt Lawrence’dir!' Mustafa Kemal 11 Haziran 1919’da Diyarbakırlı Cemil Paşazade yoluyla Kürtlere şu mesajı gönderdi “İngiltere, bağımsız Kürdistan haritasını Ermenilerin çıkarına kurban ediyor. Kürtler ve Türkler birbirlerinin gerçek kardeşleridir ve birbirlerinden ayrılmaları mümkün değildir'..."

1920 Sevr Anlaşması sürecinde Kürtler

Şark musikisinden Garp müziğine... Ayşe Hür: "1924’te Yeni Sinema’da Osman Zeki (Üngör) Bey’in yönettiği orkestra Zeki Bey’in Cumhuriyet Marşı ile Beethoven’in Beşinci Senfonisi’ni çalmıştı. İkinci konsere çıkarken orkestranın adı artık ‘Riyaset-i Cumhur Filarmonik Orkestrası’ idi. 1926’da Darülelhan’ın ‘Şark Musikisi Şubesi’nin kapatılacağını derleme çalışmaları yapmak üzere gittiği Anadolu gezisinden dönüşte öğrenen Darülelhan’ın hocası Rauf Yekta Bey, “bir milletin musikisi resmî bir encümenin kararıyla nasıl ilga olunabilir?” diye şaşkınlığını dile getirmişti. 26 Kasım 1927’deki radyo yayın akışı şöyleydi: 19.00 Stüdyo Musiki Heyetinden Şevketza Faslı. 19.30 Esham ve Tahvilat Borsası Haberleri. 19.40 Telsiz Telefon Orkestrası. 20.10 Zahire Borsası Haberleri. 20.20 Telsiz Telefon Musiki Heyeti. 20.50 Anadolu Ajansı Haberleri. 21.00 Telsiz Telefon Orkestrası. 21.30 Teganni..."

Türk ulusu yaratmakta önemli işlevi olan Kemalist Müzik Devrimi'nde alaturka-alafranga çatışması nasıl çözüldü?

Ayşe Hür: "1923 Temmuz’unda Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasıyla artık resmen varlığını ilan eden Türkiye Cumhuriyeti’nin bu yeni devlete 'Türk ulusu' yaratma çabalarının bir parçası olarak 1924 yılının Temmuz ayında bugünkü konservatuvarın karşılığı olan İstanbul Darü’l-Elhan’ının hocalarından oluşan heyet Ege Bölgesi’ni kapsayan bir geziye çıktı. Amaç, bölgede söylenen tüm ezgileri kayıt altına alıp, yeni kurulan devletin “milli” müzik arşivini oluşturmaktı. 1926’da benzer bir heyetin hedefi ise tüm Anadolu’nun ezgilerini kayıt altına almaktı. Heyetin ilk durağı Adana idi, ardından Gaziantep’e geçtiler, ardından Urfa’ya gittiler. Gezileri sırasında 250’ye yakın türküyü derleyip kayıt altına aldılar. Bunu 1929’a kadar dört gezi daha izledi. Bu gezilerde derlenen 850 kadar ezgi 14 defter halinde arşivlendi. 1929’daki son gezide halkoyunları da filme çekildi..."

Deyiş mi, horovel mi, sirto mu, klam mı, türkü mü?

Bundan 112 yıl önce 23 Temmuz 1908'de, II. Abdülhamid, İttihatçı-Taşnak ittifakının zorlamasıyla 14 Şubat 1878'de rafa kaldırdığı Kanun-ı Esasi'yi yeniden yürürlüğe koydu... Ayşe Hür: "II. Abdülhamit’i alaşağı etmeye karar veren Müslüman-Türklerin ilk hücresi, Fransız Devrimi’nin 100. yıldönümünün kutlandığı 1889 yılının Mayıs ayında, İstanbul’da Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye’de kuruldu. Jön Türklerin ilham kaynakları arasında 1789 Fransız Devrimi’nin önemli bir yeri oldu. 1908’in ‘Hürriyet, Müsavat, Uhuvvet’ şiarı (Jön Türkler buna bir de ‘Adalet’i eklemişlerdi) Fransız Devrimi’nin ‘Liberté, Égalité, Fraternité’ sloganından ödünç alınmıştı. Jön Türkler başarısız 1905 Rus Devrimi'nden halkın vergi vermeyi reddetmesi, halkın saraya ve hükümete delegeler göndererek taleplerde bulunması, teröristlerin üst düzey yetkililere intihar saldırıları düzenlemesi gibi yepyeni yöntemlerle tanıştılar..."

II. Meşrutiyet'in ilham kaynakları

Bir asırlık Kürt Meselesi'nin tarihinden: sene 1930, Ağrı Dağı'nda bir Kürt Cumhuriyeti... Ayşe Hür: "1926 yılının Ekim ayının başında 4 bin kişilik bir Kürt birliği Beyazıt’ı bastı ve bazı Türk subay ve erlerini İran’a kaçırdı. Ankara’nın buna cevabı, Beyazıt’ı ilçe, Karaköse’yi il yapmak ve İran’la transit ticareti kesmek oldu. Mayıs 1926’dan itibaren Celâlî Halit Bey’in başkanlığındaki Ezidi, Sünni ve Alevi aşiretlerinden oluşan Celâlî Konfederasyonu, Ağrı Dağı’na sığınmıştı.1927'de Lübnan'da kurulan Xoybun dağdaki hareketi yönetmek üzere, Osmanlı ordusunda kurmay binbaşı olan ve Eylül 1924’teki Nasturi (Beytüşşebab) Ayaklanması’ndan sonra sırasıyla Suriye, Irak ve İran’a geçen İhsan Nuri Bey'i görevlendirdi. İsyancılar Ağrı Dağı’nda minyatür bir Kürt cumhuriyeti yaratmış ve İngilizlerin aracılığıyla Milletler Cemiyeti’ne bile başvurmuşlardı. Sarı, kırmızı ve yeşilli bayrakları, Agiri adlı gazeteleri vardı..."

Sene 1930, Ağrı Dağı'nda bir Kürt Cumhuriyeti

Servet denetimi, muhalifleri ve rakipleri tasfiye, hazine açıklarını kapatma yolu olarak... Ayşe Hür: "Osmanlı tarihinde ilk kayıtlı-kuyutlu müsadere, Konstantinopolis’in fethinden bir gün sonra yapılmıştır. Malları ilk müsadere edilen kişi ise II. Mehmed’in ‘Fatih’ unvanı almasında önemli rolü olan Vezir-i Azam Çandarlı Halil Paşa’dır. Müsaderenin sistematik hale geldiği Kanuni Dönemi’nin ünlü vak’alarından biri Defterdar İskender Çelebi’nin infazı ve servetinin müsaderesiydi. İskender Çelebi’ye atfedilen suç, Irakeyn Seferi sırasındaki bazı başarısızlıklar ve yolda gerçekleşen bir soygundu. Cinci Hoca lakaplı Karabaşzade Hüseyin Efendi’nin, "Deli" İbrahim'in tahttan indirilmesini takiben (1648) katli ve mallarının müsaderesi hazineyi epeyce rahatlatmış, Cinci Hoca’nın toplam 2.700 kese kadar olduğu rivayet edilen altınları halk arasında ‘Cinci Parası’ diye anılmıştı."

Osmanlı'dan Cumhuriyet'e gasp ve müsadere

Sivas Katliamı’nın 27. yılında, 124 yıl önce Malatya Akçadağ’da yaşanan bir başka Kızılbaş/Alevi katliamını anmak... Ayşe Hür: "II. Abdülhamit döneminde ‘Halifelik’ meselesi yeniden 'keşfedildi', tek tip Kuran’lar, ilmihaller bastırılıp hem ülke içinde hem de Türkistan, Hindistan ve Cava gibi uzak diyarlarda dağıtıldı. Sünni Kürtler II. Abdülhamit'i 'Bavé Kurda' (Kürtlerin Babası) olarak adlandıracak kadar sevdiler. Ama Kızılbaş Kürtler için Abdülhamit demek, Ali Şefik Paşa’nın böl-yönet politikaları ve katliamlarıydı, Neşet Paşa’nın kanlı harekatlarıydı. Fransız gezgin Poujoulat şöyle der: 'Arga’dan elli adım ötedeki Laca Dağı’nın eteğinde 4.000 kişilik bir (Kızılbaş) Kürt kabilesi ve çeşitli yaşlarda Kürt kadınları vardı. Çadır yapacak bir parça kumaşları yoktu ve yakıcı güneşin altındaydılar..."

1896-1898 Dumuklu Aleviler Hadisesi

Ayşe Hür: "Tarih tekerrür eder mi? II. Abdülhamid’in 'muzır' bulduğu kişi ve akımlarla nasıl mücadele ettiğini dinleyin, kararı siz verin: Kaynaklara göre IV. Murad (ö. 1640) ilk kez muhbir (ihbarcı) kullanan padişah idi. 19. yüzyıldan itibaren bu işin adı ‘jurnal’ oldu. Abdülaziz döneminde ‘jurnalciler’ adlı yeni bir memuriyet ortaya çıktı. Özel doktoru Mavroyani Paşa’ya göre Civinis Efendi adlı Korfulu bir Rum albay rütbesiyle polis şefi yapılmıştı. Abdülhamit’e doğrudan bağlı olan Yıldız Hafiyye Teşkilatı’nın başına da Mösyö Bonin getirilmişti. 1896’dan itibaren çeşitli devlet görevlerinde bulunan Süleyman Kani Bey’e göre jurnalcilerin sayısı 30 bini aşıyordu. Jurnalciler arasında gazeteciler, paşalar, devlet görevlileri, şeyhler vardı."

Teşkilat-ı kadime: Hafiyeler, jurnalciler ve sansür

Yasakçılar, bekçiler, kır serdarları, korucular... Ayşe Hür: "Kanuni Sultan Süleyman zamanında fesat hareketlerini ortadan kaldırmak ve bozulan asayişi yeniden sağlamak amacıyla 'Yasakçılar' diye görev oluşturulmuştu. 17. yüzyıl yazarı Evliya Çelebi, İstanbul’da 12.000 bekçinin bulunduğundan bahseder. Bunlardan 300 tanesi bedesteni korumakla görevli olup geri kalanlar geceleri İstanbul mahallelerinin güvenliğinden sorumludur. 17. yüzyılın başlarında özellikle geceleri yaşanan hırsızlık ve cinayet olaylarının artmasıyla birlikte ilk defa İstanbul’da bir gece naibi, suçüstü yakalanan zanlıların yargılanması için gece mahkemesi kurulmuştu. İtalyan seyyah Edmondo de Amicis: 'İstanbul Avrupa’nın gündüz en parlak, gece en karanlık şehridir. Gece olur olmaz, şehir ıssızlaşır; bekçilerden, köpek sürülerinden, şuleler gibi bir parlayıp bir sönen esrarlı fenerlerden başka bir şey görülmez."

Osmanlı'dan Cumhuriyet'e güvenlik teşkilatı

Ayşe Hür, Tarihin Öteki Yüzü programıyla, her hafta gündemdeki bir olayı, siyasal tarih ışığında ele alıyor.

hubhopper

Tarihin Öteki Yüzü

hubhopper